Οι
Σταυροφορίες και η πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204
κρειττότερόν ἔστιν εἰδέναι ἐν μέσῃ τῇ Πόλει φακιόλιον βασιλεῦον Τούρκων ἢ καλύπτραν Λατινικήν...
Σενάριο διδασκαλίας της Αναστασίας Δασκαλοπούλου
εκπονήθηκε στα πλαίσια της Επιμόρφωσης Φιλολόγων Β΄επιπέδου 2010
Πηγές 6ης Ομάδας
1. Από την Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού
[Συνέπειες της Άλωσης του 1204]
Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης τον Απρίλιο του 1204, η
Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατέρρευσε. Στην επικράτειά της
δημιουργήθηκαν ορισμένα λατινικά και ελληνικά κράτη. Οι
δυνάμεις του Βυζαντίου απωθήθηκαν στην περιφέρεια και έπρεπε
να περάσουν έξι δεκαετίες για την ανακατάληψη της
Κωνσταντινούπολης από τους Βυζαντινούς και για την
παλινόρθωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 1261. Από την
άλλη πλευρά, η κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους
σταυροφόρους απομάκρυνε για πάντα τη χριστιανική Ανατολή από
τη χριστιανική Δύση. Όλες οι προσπάθειες πραγματικής
προσέγγισης των δύο αυτών κόσμων δεν μπορούσαν πλέον να
έχουν μέλλον. Εν ολίγοις, οι Βυζαντινοί ποτέ δε συγχώρεσαν
τους Δυτικούς για αυτήν την ανήκουστη επιχείρηση και για όλα
τα επακόλουθά της.
2. H Δ' Σταυροφορία και οι επιπτώσεις της
Της Αγγελικής Λαΐου, [ Δημοσιεύτηκε στο Βήμα την Κυριακή 7
Μαρτίου 2004]
Βυζαντινοί και αρχαίοι
Ελληνες
Ήρωες δεν υπάρχουν πολλοί στην Δ' Σταυροφορία. H επιχείρηση
ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τους διακηρυγμένους σκοπούς του
κινήματος των σταυροφοριών, πράγμα που αντιλαμβάνονταν και
οι σύγχρονοι. Είναι χαρακτηριστικό ότι από αυτούς που είχαν
αρχικά δηλώσει συμμετοχή στην Δ' Σταυροφορία με στόχο τους
Αγίους Τόπους ή την Αίγυπτο, οι περισσότεροι εγκατέλειψαν το
στράτευμα όταν έγινε γνωστό ότι θα κατευθυνόταν προς την
Κωνσταντινούπολη. Παρ' όλα αυτά, η Δ' Σταυροφορία ήταν
γεγονός καθοριστικής σημασίας για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία
αλλά και για ολόκληρο τον χώρο των Βαλκανίων και της
Ανατολικής Μεσογείου. Ο ίδιος ο Νικήτας Χωνιάτης σηματοδοτεί
μια από τις κυριότερες αλλαγές που θα επέρχονταν. H
Βυζαντινή Αυτοκρατορία ως πολιτικό μόρφωμα είχε διαλυθεί και
η ανασύστασή της μετά το 1261 ήταν εκ των πραγμάτων μερική.
Μέσα στη διάλυση του πολυεθνικού κράτους αρχίζει να
διαμορφώνεται η ιδέα ότι οι Βυζαντινοί ήταν απόγονοι όχι
μόνο των Ρωμαίων αλλά και των αρχαίων Ελλήνων. Το άγαλμα της
Ωραίας Ελένης, που καταστράφηκε από τους σταυροφόρους,
θυμίζει στον Χωνιάτη τον Ομηρο και τον Τρωικό Πόλεμο.
Περιγράφοντας την πορεία των σταυροφόρων προς Νότο λέει: «Ω,
Ελλην ποταμέ Αλφειέ, μη διακηρύξεις στους βαρβάρους της
Σικελίας τα παθήματα των Ελλήνων, ούτε να τους φανερώσεις
όσα μεγαλουργήματα κατόρθωσαν κατά των Ελλήνων οι
συμπατριώτες τους που εξεστράτευσαν εναντίον των Ελλήνων,
για να μην παιανίσουν και πανηγυρίσουν και στείλουν και άλλα
στρατεύματα. H μάχη είναι αμφίρροπη, τα ανθρώπινα πράγματα
παίζονται στα ζάρια και η νίκη αλλάζει χέρια». H ιδεολογική
πορεία που θα οδηγήσει τουλάχιστον τους διανοούμενους να
αναζητήσουν τις καταβολές των ελληνόφωνων Βυζαντινών στην
αρχαία Ελλάδα και τα εδάφη της είχε ίσως αρχίσει πριν από το
1204. Όμως ενισχύθηκε από τα γεγονότα της Σταυροφορίας.
Γέφυρες και γεφυροποιοί
H διάλυση τη Βυζαντινής Αυτοκρατορίας οδήγησε σε μεγάλες
αλλαγές στην περιοχή. Εξελίξεις που είχαν ήδη αρχίσει
επιταχύνθηκαν, καθώς ο πολιτικός χώρος του Βυζαντίου
διασπάστηκε σε κράτη και κρατίδια, μερικά ελληνικά, μερικά,
όπως η Σερβία και η Βουλγαρία, όχι. Ολόκληρες περιοχές και
νησιά, μεταξύ των οποίων η Κρήτη, πέρασαν στην κυριαρχία
δυτικών δυνάμεων, κυρίως των Γάλλων και των Ενετών στην
αρχή. Για πρώτη φορά μετά από αιώνες σημαντικοί ελληνόφωνες
πληθυσμοί βρέθηκαν να ζουν υπό ξένη κυριαρχία, στο
βουλγαρικό ή στο σερβικό κράτος, στις περιοχές όπου
κυβερνούσαν οι Τούρκοι, στα βενετοκρατούμενα νησιά. Το
μέλλον του Ελληνισμού σφυρηλατήθηκε μέσα σε αυτές τις μικρές
πολιτικές ενότητες και μέσα από τις αλληλεπιδράσεις που
αναπόφευκτα έλαβαν χώρα. Είναι, δηλαδή, η Δ' Σταυροφορία
σημαντικός σταθμός στην ιστορία του Ελληνισμού και της
Ελλάδας.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Δ´ Σταυροφορία ήταν
καταστρεπτική για το Βυζάντιο. Και τα αποτελέσματά της ήταν
μακράς διαρκείας. Μεταξύ άλλων, λειτούργησε ανασταλτικά στον
γόνιμο διάλογο μεταξύ Βυζαντίου και Δύσεως, που αναπτυσσόταν
σε όλη τη διάρκεια του 12ου αιώνα. Όχι ότι ο διάλογος
σταμάτησε. Διεξαγόταν όμως κάτω από διαφορετικές και πιο
αντίξοες συνθήκες. Χρειάστηκαν πολλοί αιώνες και οι
προσπάθειες πολλών φωτισμένων ανθρώπων, από όλες τις
πλευρές, για να γεφυρωθεί το χάσμα, όπως το αποκαλεί ο
Χωνιάτης, που άνοιξε στις αρχές του 13ου αιώνα. Καλό είναι,
και χρήσιμο, να θυμάται κανείς όχι μόνο τις καταστροφές αλλά
και τις γέφυρες και τους γεφυροποιούς, γιατί αυτοί είναι που
φέρνουν την πρόοδο της ανθρωπότητας.
Το Βήμα
3. Edwin Pears Η Έφοδος, η Κατάληψη και η Λεηλασία της
Πόλης
Από το «Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204».Τίτλος του
έργου στα αγγλικά, «The fall of Constantinople being the
story of the fourth Crusade», μετάφραση από το αγγλικό
πρωτότυπο: Ιωσήφ Κασσετιάν – Χριστίνα Κασσετιάν, κεφ. 15ο
σελ. 354-379, εκδ. Στοχαστής
[...] Στη συνέχεια, άρχισε η λεηλασία της πόλης. Το
αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο και ο ναύσταθμος τέθηκαν υπό
φρούρηση, αλλά, με εξαίρεση αυτά τα δύο, οι στρατιώτες και
οι ναύτες είχαν δικαίωμα να λαφυραγωγήσουν ό,τι ήθελαν χωρίς
διάκριση. Ποτέ στην Ευρώπη δεν είχε πραγματοποιηθεί μια τόσο
συστηματική και ανελέητη λεηλασία. Ποτέ ο στρατός ενός
χριστιανικού κράτους δεν είχε λεηλατήσει μια πόλη με τόσο
βάρβαρο τρόπο, όσο εκείνος με τον οποίο λεηλάτησαν την πόλη
εκείνοι οι στρατιώτες του Χριστού, που είχαν ορκιστεί να
παραμείνουν αγνοί, είχαν υποσχεθεί ενώπιον του Θεού να μη
χύσουν χριστιανικό αίμα κι έφεραν πάνω τους το έμβλημα του
Πρίγκιπα της Ειρήνης. Περιγράφοντας τα εγκλήματα που
διέπραξαν οι Σταυροφόροι, ο Χωνιάτης γράφει με οργή: «Πήρατε
το Σταυρό και ορκιστήκατε πάνω σ' αυτόν και στα ιερά
ευαγγέλια, ότι θα περνούσατε από την επικράτεια των
χριστιανών χωρίς να χύσετε αίμα και χωρίς να στραφείτε προς
τα δεξιά ή προς τα αριστερά. Μας είπατε ότι είχατε πάρει τα
όπλα μόνο εναντίον των Σαρακηνών και θα πνίγατε μόνο
εκείνους στο αίμα τους. Υποσχεθήκατε να παραμείνετε αγνοί
ενόσω φέρατε το Σταυρό, όπως άρμοζε σε στρατιώτες που
υπηρετούν τη σημαία του Χριστού. Αντί να υπερασπιστείτε τον
τάφο Του, βιαιοπραγήσατε σε βάρος των πιστών που είναι μέλη
του. Φερθήκατε στους χριστιανούς χειρότερα απ' ότι οι Άραβες
φέρονται στους Λατίνους γιατί οι τελευταίοι, σέβονται
τουλάχιστον τις γυναίκες». Τεράστιοι θησαυροί βρέθηκαν στα
αυτοκρατορικά ανάκτορα, καθώς και σε εκείνα των ευγενών.
Κάθε βαρόνος κατέλαβε ένα κάστρο ή ανάκτορο που του
παραχωρήθηκε και τοποθέτησε μια φρουρά στο θησαυρό που βρήκε
εκεί. «Ποτέ από τη δημιουργία του κόσμου», γράφει ο
μαρεσάλος, «δεν υπήρξαν τόσα πολλά λάφυρα σε μια πόλη.
Καθένας πήρε το σπίτι που του άρεσε και υπήρχαν αρκετά για
όλους. Εκείνοι που ήταν φτωχοί, βρέθηκαν ξαφνικά να είναι
πλούσιοι. Κατελήφθησαν τεράστιες ποσότητες χρυσού και
αργύρου, επίχρυσων σκευών και πολύτιμων λίθων, μεταξωτών και
σατέν, γουναρικών και κάθε είδους πλούτου που βρίσκεται επί
της γης». [...]
4. Τα ερείσματα του Ελληνισμού
«Το 1204 θεωρείται συμβατική αφετηρία του Νέου Ελληνισμού. Η
πτώση της Πόλεως προκάλεσε αφενός την ανάγκη ανανέωσης
αποδεικνύοντας την αποτυχία της αυτοκρατορικής πολιτικής,
αφετέρου ταπείνωση που μετατράπηκε σε μίσος κατά των λατίνων
κατακτητών. Ο λαός είχε συνειδητοποιήσει ότι έχασε την
ανεξαρτησία του, αλλά αγωνιζόταν για τη διατήρηση της
ταυτότητάς του, ενώ η εχθρότητα Ανατολής-Δύσης κυρίως λόγω
των δογματικών διαφορών και το αντιπαπικό ρεύμα διατηρήθηκε
εκφράζοντας το λαϊκό αίσθημα. Η γλώσσα και η πίστη ήταν τα
μοναδικά ερείσματα που αποτέλεσαν μοχλούς ενότητας και
εθνικής κινητοποίησης. Μετά το 1204 άρχισε σταδιακά να
χρησιμοποιείταιστις πηγές ο όρος «Ελλάς» και «Έλλην» χωρίς
να περιέχει την απαξιωτική σημασία του ειδωλολάτρη. Για την
απόδοση της άλλοτε βυζαντινής αυτοκρατορίας χρησιμοποιείται
στις δυτικές πηγές ο όρος «Romania» .
Μαρία Ντούρου-Ηλιοπούλου, «Οι Βυζαντινοί στο Φραγκικό
Προγκηπάτο της Αχαΐας»,
Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 2000, σ.13
Επιστροφή στο σχέδιο μαθήματος
Φύλλα εργασίας