|
Το
μέλλον των βιβλίων - μέρος ΙΙ
Όλως περιέργως, ο
υπολογιστής γεννήθηκε σαν μηχανή Τούρινγκ, ικανός να κάνει μόνο ένα βήμα τη
φορά, και στην ουσία, στο βάθος της λειτουργίας του ακόμα δουλεύει με αυτό τον
τρόπο, με ένα δυαδικό λογισμικό, 0-1, 0-1. Παρόλα αυτά η απόδοσή του δεν είναι
πια γραμμική, είναι μια έκρηξη σημειολογικών πυροτεχνημάτων, το μοντέλο του δεν
είναι τόσο πολύ μια ίσια γραμμή αλλά ένας πραγματικός γαλαξίας όπου ο καθένας
μπορεί να σχεδιάσει αναπάντεχες συνδέσεις μεταξύ διαφορετικών αστεριών, έτσι
ώστε να δημιουργήσουν καινούριες ουράνιες εικόνες σε κάθε νέα πλοήγηση. Αλλά
είναι ακριβώς σε αυτό το σημείο που η δική μας δραστηριότητα πρέπει να αρχίσει,
γιατί με την υπερκειμενική δομή συνήθως εννοούμε δύο πολύ διαφορετικά φαινόμενα.
 1.
Το κειμενικό
υπερκείμενο. Σε ένα παραδοσιακό βιβλίο κάποιος πρέπει να διαβάσει από τα
αριστερά προς τα δεξιά (ή δεξιά προς τα αριστερά ή από πάνω προς τα κάτω ανάλογα
με τις διαφορετικές κουλτούρες ) σε μια γραμμική μορφή. Κάποιος μπορεί προφανώς
να περάσει κάποιες σελίδες, κάποιος – αφού έχει φτάσει στη σελ. 300- μπορεί να
γυρίσει πίσω να τσεκάρει ή να ξαναδιαβάσει κάτι στη σελ. 20 – αλλά αυτό απαιτεί
φυσική εργασία. Αντίθετα ένα υπερκειμενικό κείμενο είναι ένα πολυδιάστατο δίκτυο
ή ένας λαβύρινθος στον οποίο κάθε σημείο μπορεί ενδεχομένως να συνδεθεί με έναν
άλλο.
2.
Το συστημικό
υπερκείμενο. Το
WWW
είναι η Μεγάλη Μητέρα Όλων των Υπερκειμένων, μια παγκόσμια βιβλιοθήκη όπου
μπορείς ή θα μπορείς σε μικρό χρονικό διάστημα να μαζέψεις όλα τα βιβλία που
επιθυμείς. Το
Web
είναι το γενικό
σύστημα όλων των υπαρχόντων υπερκειμένων.
Μια τέτοια διαφορά μεταξύ
κειμένου και συστήματος είναι εξαιρετικά σημαντική και πρέπει να επανέλθουμε σε
αυτήν για λίγο. Για την ώρα αφήστε με να ξεκαθαρίσω την πιο αφελή από τις συχνά
υποβληθείσες ερωτήσεις, στην οποία αυτή η διαφορα δεν είναι ακόμα ξεκάθαρη. Αλλά
μόνο απαντώντας αυτή την ερώτηση, θα μπορέσουμε να ξεκαθαρίσουμε τα παραπάνω
ζητήματα.
Η αφελής ερώτηση είναι η
εξής : «Θα μπορέσουν οι δισκέτες, το Διαδίκτυο, τα συστήματα πολυμέσων να κάνουν
τα βιβλία να εξαφανιστούν;». Με αυτή την ερώτηση, φτάσαμε στο τελευταίο κεφάλαιο
αυτής της «αυτό-θα-σκοτώσει-το-άλλο» ιστορίας μας. Αλλά ακόμα και αυτή η
ερώτηση είναι μια μπερδεμένη ερώτηση, αφού μπορεί να διαμορφωθεί με δύο
διαφορετικούς τρόπους : α) « μπορεί να εξαφανιστούν τα βιβλία ως φυσικά
αντικείμενα;» και β) «μπορούν τα βιβλία να εξαφανιστούν ως εικονικά
αντικείμενα;»
Ας απαντήσω την πρώτη
ερώτηση.
Ακόμα και μετά την
ανακάλυψη της τυπογραφίας, τα βιβλία ποτέ δεν υπήρξαν τα μόνο μέσο απόκτησης
πληροφοριών. Υπήρχαν οι ζωγραφιές, οι τυπωμένες εικόνες, η προφορική διδασκαλία,
κλπ. Απλά τα βιβλία αποδείχθηκαν ως το πιο κατάλληλο μέσο μετάδοσης πληροφοριών.
Υπάρχουν δύο είδη βιβλίων:
αυτά που προορίζονται για να διαβάσουμε και αυτά που προορίζονται για να τα
συμβουλευτούμε. Όσον αφορά στα πρώτα, ο φυσιολογικός τρόπος για να τα διαβάσουμε
είναι αυτός τον οποίο θα αποκαλούσα τον ιστορία εξιχνίασης. Ξεκινάς από
την σελ.1, όπου ο συγγραφέας σου λέει πως ένα έγκλημα έγινε, ακολουθείς κάθε
μονοπάτι της εξέλιξης μέχρι το τέλος και τελικά ανακαλύπτεις ότι ο ένοχος ήταν ο
μπάτλερ. Τέλος του βιβλίου και τέλος της αναγνωστικής μας εμπειρίας. Ας
σημειωθεί πως και το ίδιο συμβαίνει όταν διαβάζετε μια φιλοσοφική διατριβή. Ο
συγγραφέας ήθελε να ανοίξουμε το βιβλίο στην πρώτη του σελίδα, να ακολουθήσουμε
τη σειρά των ερωτημάτων που προτείνει, να δούμε πως φτάνει σε ορισμένα τελικά
συμπεράσματα. Φυσικά, μπορούμε να το ξαναδιαβάσουμε πηδώντας από τη μια σελίδα
στην άλλη, προσπαθώντας να απομονώσουμε, ας πούμε, κάθε αναφορά της λέξης
«ιδέα» σε μια εργασία, περνώντας έτσι 100άδες σελίδες με σκοπό να εστιάσουμε
την προσοχή μας μόνο στα αποσπάσματα που έχουν να κάνουν με αυτή την έννοια,
αλλά αυτοί είναι τρόποι διαβάσματος που ο γράφων θα χαρακτήριζε αφύσικους.
 Έπειτα,
είναι τα βιβλία που έχουμε για να τα συμβουλευόμαστε, όπως τα εγχειρίδια και οι
εγκυκλοπαίδειες. Οι εγκυκλοπαίδειες συνελήφθησαν ως ιδέα με σκοπό να τις
συμβουλευόμαστε πάντα και ποτέ να μην τις διαβάζουμε από την πρώτη ως την
τελευταία σελίδα. Ένας άνθρωπος που θα διάβαζε την Μπριττάνικα κάθε βράδυ πριν
κοιμηθεί, από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα, θα ήταν ένας κωμικός
χαρακτήρας. Συνήθως κάποιος πιάνει έναν τόμο της εγκυκλοπαίδειας για να μάθει ή
να θυμηθεί πότε πέθανε ο Ναπολέων ή ποιος είναι ο τύπος κάποιας χημικής ένωσης.
Οι λόγιοι χρησιμοποιούν εγκυκλοπαίδειες με έναν πιο εκλεπτυσμένο τρόπο. Για
παράδειγμα, αν θέλω να ξέρω αν ήταν πιθανό ή όχι να έχει γνωρίσει ο Ναπολέων τον
Καντ, πρέπει να πάρω τον τόμο Κ και τον τόμο Ν της εγκυκλοπαίδειας μου :
ανακαλύπτω ότι ο Ναπολέων γεννήθηκε το 1769 και πέθανε το 1821, ο Καντ γεννήθηκε
το 1724 και πέθανε το 1804, όταν ο Ναπολέων ήταν ήδη αυτοκράτορας. Δεν είναι
απίθανο να συναντήθηκαν. Πρέπει, κατά πάσα πιθανότητα, να συμβουλευτώ μια
βιογραφία του Καντ ή του Ναπολέοντα – αλλά σε μια τόσο σύντομη βιογραφία του
Ναπολέοντα, που γνώρισε τόσους ανθρώπους στη ζωή του, μπορεί να έχει παραληφθεί
μια πιθανή συνάντησή του με τον Καντ, ενώ σε μια βιογραφία του Καντ μια
συνάντηση με τον Ναπολέοντα θα έπρεπε να καταγραφεί. Εν συντομία, πρέπει να
ανατρέξω σε πολλά ράφια της βιβλιοθήκης μου, πρέπει να κρατήσω σημειώσεις ώστε
να συγκρίνω μετά όλες τις πληροφορίες που συγκέντρωσα. Με δυο λόγια, όλα αυτό θα
μου κοστίσει κόπο.
Με ένα υπερκείμενο, αντί
για αυτά, μπορώ να πλοηγηθώ σε μια ολόκληρη εγκυκλοπαίδεια. Μπορώ να συσχετίσω
ένα γεγονός που αναφέρεται στην αρχή με μια σειρά από παρόμοια γεγονότα
διασκορπισμένα σε όλο το κείμενο, μπορώ να συγκρίνω από την αρχή μέχρι το τέλος,
μπορώ να ζητήσω μια λίστα όλων των λέξεων που ξεκινούν με Α, μπορώ να ζητήσω
όλες τις περιπτώσεις στις οποίες συνδέεται το όνομα Ναπολέων με το όνομα Καντ,
μπορώ να συγκρίνω τις ημερομηνίες γέννησης και θανάτου τους – με δύο λόγια,
μπορώ να κάνω τη δουλειά μου σε λίγα δευτερόλεπτα ή λεπτά.
 Τα
υπερκείμενα θα αχρηστεύσουν σίγουρα τις εγκυκλοπαίδειες και τα εγχειρίδια. Παλιά
ήταν δυνατό να έχεις μια ολόκληρη εγκυκλοπαίδεια σε ένα
CDrom,
σήμερα είναι δυνατό να την βρεις
online,
με το πλεονέκτημα ότι επιτρέπει την αντιπαράσταση γεγονότων και τη μη γραμμική
ανάκτηση πληροφοριών. Το σύνολο των
CD,
συν τον υπολογιστή, θα καταλάβει το 1/5 του χώρου που θα καταλάμβανε μια
εγκυκλοπαίδεια. Μια τυπωμένη εγκυκλοπαίδεια δεν μπορεί να μεταφερθεί το ίδιο
εύκολα όσο ένα
CD,
δεν μπορεί να ανανεωθεί εύκολα. Τα ράφια που καταλαμβάνονται σήμερα στο σπίτι
μου ή σε δημόσιες βιβλιοθήκες από μέτρα και μέτρα εγκυκλοπαιδειών, θα μπορούσαν
να εξαφανιστούν στο μέλλον και δε θα υπήρχε λόγος να παραπονεθεί κανείς για την
εξαφάνισή τους αυτή. Ας θυμηθούμε ότι για πολλούς ανθρώπους μια πολύτομη
εγκυκλοπαίδεια είναι ένα άπιαστο όνειρο, όχι μόνο λόγω του κόστους της αλλά και
λόγω του κόστους του τοίχου που θα την φιλοξενήσει. Προσωπικά, ξεκινώντας την
καριέρα μου ως μεσαιωνιστής, θα ήθελα να έχω στο σπίτι μου τους 221 τόμους της
Patrologia
Latina
του
Migre. Είναι πολύ
ακριβή αλλά θα μπορούσα να την αποκτήσω. Αυτό που δεν θα μπορούσα να αποκτήσω
είναι ένα νέο διαμέρισμα όπου θα ήταν δυνατό να τοποθετήσω τους 221 τεράστιους
τόμους χωρίς να είμαι υποχρεωμένος να εξαφανίσω τουλάχιστον άλλους 500
κανονικούς τόμους.
Μπορεί ένα
CD
ή το διαδίκτυο να αντικαταστήσει τα βιβλία που έχουμε για να διαβάσουμε ; Ακόμα
μια φορά, πρέπει να αποφασίσουμε αν η ερώτηση αφορά στα βιβλία ως πραγματικά ή
εικονικά αντικείμενα. Ας επανέλθουμε στο πραγματικό πρόβλημα.
Καλά νέα. Τα βιβλία θα
παραμείνουν απαραίτητα όχι μόνο για τη λογοτεχνία, αλλά για κάθε περίπτωση όπου
κάποιος πρέπει να διαβάσει προσεχτικά, όχι μόνο για να λάβει πληροφορίες αλλά
και να στοχαστεί πάνω σε ένα θέμα. Το να διαβάσεις την οθόνη ενός υπολογιστή δεν
είναι ίδιο με το να διαβάσεις ένα βιβλίο. Σκεφτείτε τη διαδικασία για να μάθετε
ένα καινούριο πρόγραμμα του υπολογιστή. Συνήθως το πρόγραμμα δείχνει στην οθόνη
όλες τις πληροφορίες που χρειάζεσαι. Αλλά συνήθως οι χρήστες που θέλουν να
μάθουν το πρόγραμμα, είτε τυπώνουν τις οδηγίες και τις διαβάζουν σα να ήταν
βιβλία ή αγοράζουν ένα τυπωμένο εγχειρίδιο. Είναι πιθανό να συλλάβουμε μέσω ενός
πολύ αναλυτικού οπτικού προγράμματος πώς να τυπώσουμε και να δέσουμε ένα βιβλίο,
αλλά για να πάρεις πληροφορίες για το πώς να γράψουμε (ή να χρησιμοποιήσουμε)
ένα πρόγραμμα του υπολογιστή, χρειαζόμαστε ένα τυπωμένο εγχειρίδιο.
 Αφού
έχω ξοδέψει όχι περισσότερες από 12 ώρες μπροστά στο πληκτρολόγιο, τα μάτια μου
είναι σαν δύο μπαλάκια του τένις, και νιώθω την ανάγκη να ξαπλώσω αναπαυτικά σε
μια πολυθρόνα και να διαβάσω μια εφημερίδα ή ίσως και ένα καλό ποίημα. Πιστεύω
ότι οι υπολογιστές διαχέουν ένα καινούριο είδος μόρφωσης, αλλά είναι ανίκανοι να
ικανοποιήσουν όλες τις πνευματικές ανάγκες τις οποίες ερεθίζουν.
Παρακαλώ θυμηθείτε πως και
οι Εβραίοι και οι πρώτοι αραβικοί πολιτισμοί ήταν βασισμένοι σε ένα Βιβλίο και
αυτό δεν είναι ανεξάρτητο από το γεγονός ότι ήταν και οι δύο νομαδικοί λαοί. Οι
Αιγύπτιοι μπορούσαν να σκαλίσουν τα αρχεία τους σε πέτρινους οβελίσκους, ο
Μωυσής και ο Μωάμεθ όμως δεν μπορούσαν. Αν θέλεις να διασχίσεις την Ερυθρά
Θάλασσα ή να φύγεις από την Αραβική Χερσόνησο για την Ισπανία ή ανατολικότερα,
ένας πάπυρος είναι πιο πρακτικός για την καταγραφή και μεταφορά της Βίβλου ή του
Κορανίου σε σχέση με έναν οβελίσκο. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι δύο
πολιτισμοί που βασίζονταν σε ένα βιβλίο προτιμούσαν τη γραφή από τις εικόνες.
Αλλά τα βιβλία έχουν κι άλλο ένα πλεονέκτημα σε σχέση με τους υπολογιστές.
Παρότι είναι τυπωμένα σε μοντέρνο χαρτί, που κρατάει μόνο 70 χρόνια περίπου,
είναι πιο ανθεκτικά. Επιπλέον, δεν κινδυνεύουν από πτώσης τάσης ή μπλακ-άουτ.
Μέχρι σήμερα, τα βιβλία συνεχίζουν να αντιπροσωπεύουν τον πιο οικονομικό και
ευέλικτο τρόπο μεταφοράς πληροφορίας σε τόσο χαμηλό κόστος.
Η επικοινωνία μέσω
υπολογιστών ταξιδεύει πιο γρήγορα από σένα, ενώ τα βιβλία ταξιδεύουν μαζί σου
και στη δική σου ταχύτητα. Αν ναυαγήσεις σε ένα έρημο νησί, όπου δεν έχεις
πουθενά τη δυνατότητα να βάλεις στην πρίζα έναν υπολογιστή, το βιβλίο σου είναι
ένα πολύτιμο αντικείμενο. Ακόμα κι αν ο υπολογιστής σου έχει ηλιακές μπαταρίες,
δεν μπορείς να διαβάσεις εύκολα ξαπλωμένος σε μια αιώρα.
Τα βιβλία είναι ακόμα ο
καλύτερος σύντροφος σε ένα ναυάγιο. Ανήκουν σε αυτό τον τύπο εργαλείων, τα
οποία, αφού ανακαλύφθηκαν, δεν βελτιώθηκαν παραπάνω, γιατί είναι εντάξει έτσι
όπως ήταν από την αρχή : όπως το σφυρί, το μαχαίρι, το κουτάλι ή το ψαλίδι.
Υπάρχουν όμως ακόμα δύο
νέες εφευρέσεις στα πρόθυρα της βιομηχανικής εκμετάλλευσης. Το ένα είναι η
εκτύπωση κατά παραγγελία : αν κάποιος έχει σκανάρει τα βιβλία πολλών βιβλιοθηκών
ή εκδοτικών οίκων, ένας αναγνώστης μπορεί να επιλέξει το βιβλίο που χρειάζεται,
ο χειριστής πατάει ένα κουμπί και το μηχάνημα εκτυπώνει σε χαρτί και δένει ένα
μόνο αντίτυπο, έτσι όπως το θέλει ο αναγνώστης. Αυτό θα αλλάξει σίγουρα όλη την
εκδοτική αγορά, ίσως να εξαφανίσει και τις βιβλιοθήκες, το μόνο μέρος όπου
μπορεί κανείς να βρει βιβλία για να τα σκανάρει και να τα ξανατυπώσει. Απλά, το
κάθε βιβλίο θα προσαρμόζεται στις επιθυμίες του αγοραστή, όπως συνέβαινε και με
τα αρχαία χειρόγραφα.
 Η
δεύτερη εφεύρεση είναι το ηλεκτρονικό βιβλίο με το οποίο, συνδέοντάς το κανείς
με το Διαδίκτυο, μπορεί να έχει ένα βιβλίο τυπωμένο σε αυτές τις σελίδες. Ακόμα
και σε αυτή την περίπτωση εξακολουθούμε να έχουμε ένα βιβλίο τόσο διαφορετικό
από τα δικά μας, όσο διαφορετικά είναι τα δικά μας από τα αρχαία χειρόγραφα σε
περγαμηνές ή όπως το πρώτο έργο του Σαίξπηρ το 1623 είναι διαφορετικό από την
τελευταία έκδοση των εκδόσεων
Penguin.
Παρόλα αυτά, μέχρι σήμερα, τα ηλεκτρονικά βιβλία δεν αποδείχθηκαν τόσο
επιτυχημένα εμπορικά όσο ήλπιζαν οι εφευρέτες τους. Άκουσα πως κάποιοι χάκερς,
μεγαλωμένοι με τους υπολογιστές και ασυνήθιστοι στο να ξεφυλλίζουν βιβλία,
τελικά διάβασαν μεγάλα λογοτεχνικά αριστουργήματα σε μορφή ηλεκτρονικού βιβλίου,
αλλά πιστεύω ότι το φαινόμενο αυτό παραμένει πολύ περιορισμένο. Οι άνθρωποι
δείχνουν να προτιμούν την παραδοσιακή ανάγνωση ενός ποιήματος ή ενός
μυθιστορήματος σε κανονικό χαρτί. Τα ηλεκτρονικά βιβλία πιθανώς να αποδειχτούν
χρήσιμα για να τα συμβουλευόμαστε για να πάρουμε πληροφορίες, όπως συμβαίνει με
τα λεξικά ή με άλλα ειδικά έγγραφα. Πιθανότατα, θα βοηθήσουν μαθητές που είναι
υποχρεωμένοι να έχουν μαζί τους δέκα ή περισσότερα βιβλία όταν πηγαίνουν
σχολείο, αλλά δεν θα αντικαταστήσουν άλλου είδους βιβλία που αγαπάμε να
διαβάζουμε πριν κοιμηθούμε.
Υπάρχουν πολλές νέες
τεχνολογικές συσκευές που δεν αχρήστευσαν τις προηγούμενες. Τα αυτοκίνητα
τρέχουν γρηγορότερα από τα ποδήλατα αλλά δεν εξαφάνισαν τα ποδήλατα και καμιά
τεχνολογική βελτίωση δεν μπορεί να κάνει ένα ποδήλατο καλύτερο από ό,τι ήταν
πριν. Η ιδέα ότι μια νέα τεχνολογία εξαφανίζει μια προηγούμενη είναι συχνά πολύ
υπερ-απλουστευμένη. Μετά την ανακάλυψη της
φωτογραφίας, οι ζωγράφοι έπαψαν να νιώθουν υποχρεωμένοι να δουλεύουν ακόμα ως
εργάτες που πρέπει να αναπαράγουν την πραγματικότητα. Αλλά αυτό δε σημαίνει πως
η εφεύρεση του Νταγκέρ ενθάρρυνε μόνο την αφηρημένη ζωγραφική. Υπάρχει ολόκληρη
παράδοση στη μοντέρνα ζωγραφική, που δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς τα
φωτογραφικά μοντέλα, όπως λ.χ. Ο υπερρεαλισμός. Η πραγματικότητα ιδωμένη από τη
μεριά του ζωγράφου με μια φωτογραφική ματιά.
Αυτό σημαίνει πως στην
ιστορία του πολιτισμού ποτέ δεν συνέβη απλά να «σκότωσε» ένα πράγμα κάτι άλλο.
Σίγουρα όμως άλλαξε κάτι άλλο.
I - II - III -
IV
<-----
Αρχική
|
