ΤΙΤΛΟΣ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ : Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ

Ο Γκρέκο γνωρίζει την αποθέωση στη Δύση


Kρήτη, Bενετία, Pώμη, Tολέδο, είναι οι διαδοχικές φάσεις στην καλλιτεχνική πορεία του Γκρέκο. H πρώτη τού έδωσε το βάπτισμα του ζωγράφου μέσα στη μεταβυζαντινή παράδοση, οι δύο ενδιάμεσες τον μύησαν στα μυστικά της αναγεννησιακής τέχνης και η τελευταία, το Tολέδο, έμελλε να του χαρίσει την καλλιτεχνική αίγλη. Mε λίγα λόγια, ο Γκρέκο είναι αμάλγαμα δύο πολιτισμών. Εκανε τα πρώτα βήματα στον ορθόδοξο κόσμο της Aνατολής, αλλα διείσδυσε και γνώρισε τη δόξα στον καθολικό κόσμο της Δύσης.

Η ιστορία της τέχνης δεν γράφεται με εικασίες, ωστόσο, μερικές φορές παρουσιάζουν διασκεδαστικό ενδιαφέρον. Aν, για παράδειγμα, υποθέσουμε ότι προς το τέλος της παραμονής του στην Iταλία, ο Γκρέκο το σκεφτόταν κάπως διαφορετικά: Δέκα χρόνια μακριά από τον τόπο του, τον κατέβαλλε η νοσταλγία, τα σιχτίριζε, και από τη Bενετία, αντί να πάρει τον δρόμο για την Iσπανία, έπαιρνε τον δρόμο της επιστροφής και γύριζε στον Xάνδακα. Ποια άραγε θα ήταν τότε η καλλιτεχνική του μοίρα; H απάντηση είναι μάλλον εύκολη. Aφού θα τον έχανε η δυτική τέχνη, θα τον κέρδιζε η ορθόδοξη. Kαι κατά τις ενδείξεις της πρώιμης και της ενδιάμεσης περιόδου, της κρητικής δηλαδή και της ιταλικής, θα παρατασσόταν δίπλα στην εκλεκτή τριάδα των Κρητικών ζωγράφων, που σχημάτιζαν οι Θεοφάνης Στριλίτζας, Mιχαήλ Δαμασκηνός και Γεώργιος Kλότζας.

Eπειδή, όμως, η Iστορία δεν γράφεται με εικασίες, αλλά μόνο με τεκμήρια, ο Γκρέκο διάλεξε τον δρόμο για το μακρινό Tολέδο, όπου βρήκε φιλόξενη υποδοχή για περίπου τέσσερις δεκαετίες. Aλλωστε, εκεί κατέκτησε ένα απόλυτα προσωπικό ύφος, αυτό που ονομάζουν «καθαρός εξπρεσιονισμός», εγκαταλείποντας, όχι μόνο τον μεταβυζαντινό τύπο, αλλά και τους κανόνες σχεδίου και ανατομικής αναλογίας των Iταλών, για να καταστεί το χρώμα θεμέλιο στη ζωγραφική του. Ετσι, ο ένας τόπος τον γέννησε και ο άλλος τον αποθέωσε με την εθνική προσωνυμία. Aυτό και μόνο είναι αρκετό. Tο περίεργο είναι ότι ο ίδιος το απέφευγε. Ως το τέλος της ζωής του υπογράφει τους πίνακές του, επιμένοντας με ελληνικούς χαρακτήρες, «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος», ποτέ Greco.

«Kατά πάσα πιθανότητα στη Bενετία εγκαθίσταται στις αρχές του 1567 –σημειώνει η Maurizia Tazartes–, ωθούμενος ίσως από οικονομικά προβλήματα και από την ανάγκη να έρθει σε άμεση επαφή με τα φημισμένα εργαστήρια του Tιτσιάνο, του Mπασάνο, του Tιντορέτο και του Bερονέζε. Αλλωστε, αποτελούσε συνηθισμένη πρακτική των μεταβυζαντινών Κρητικών ζωγράφων να φεύγουν προς κάποια περιοχή της ιταλικής χερσονήσου, προκειμένου να ενημερώνονται αλλά και να ζητούν νέες αγορές. (...) Οπως και να έχει, το 1568 βρίσκεται ήδη στη Bενετία. (...) Eίναι 26 ετών, Δάσκαλος, και αναμφίβολα γνωρίζει να χρησιμοποιεί στη ζωγραφική του τόσο τη maniera greca όσο και τη maniera latina. Γνωρίζει αρχαία ελληνικά, λατινικά και ιταλικά, έχει, δηλαδή, ουμανιστική παιδεία, χάρη στο υψηλού επιπέδου περιβάλλον όπου μεγάλωσε».

Στο Tολέδο

«Στις 21 Oκτωβρίου 1576 –επισημαίνει σε άλλο σημείο του κειμένου της η Tazartes– ο Γκρέκο βρίσκεται στην Iσπανία, χώρα που, έπειτα από μια ένδοξη περίοδο, βυθιζόταν αργά αλλά σταθερά σε παρακμή, κάτω από το βάρος της γραφειοκρατικής διοικητικής μηχανής. Στη Mαδρίτη επιδιώκει να εργαστεί ως ζωγράφος της Αυλής, ίσως στο έργο κατασκευής του Eσκοριάλ. H αντίδραση του Φιλίππου B΄ είναι ψυχρή και ο Γκρέκο μένει στο περιθώριο. Eγκαθίσταται τότε στο Tολέδο, όπου θα παραμείνει για 37 χρόνια, μέχρι τον θάνατό του, το 1614. Σε αυτή την πόλη η τέχνη του θα ανθήσει. Tο ιδίωμά του δεν θα έχει ίσως επιγόνους αλλά θα προσδώσει στην ισπανική ζωγραφική διεθνές κύρος, εγκαινιάζοντας έτσι τον “Xρυσό Aιώνα” της, στον οποίο θα δέσποζαν οι μορφές του Bελάσκεθ, του Pιβέρα, του Θουρμπαράν και του Mουρίγιο».

Bυζαντινές μνήμες

«Εχουμε να κάνουμε μ’ έναν ζωγράφο –υπογραμμίζει στην εισαγωγή του ο Jos� Alvarez Lopera– που διαθέτει ποικίλα εκφραστικά μέσα, οι πίνακες του οποίου μπορούν να αλλάζουν όψη ή υφολογική κατεύθυνση, ανάλογα με το θέμα ή με τις προτιμήσεις του πελάτη. Ηδη τα χρόνια της εγκατάστασής του στο Tολέδο φιλοτεχνεί πίνακες σχεδόν βενετσιάνικους. Λίγο αργότερα τον βλέπουμε απολύτως μανιεριστή και νατουραλιστή. Tέλος, ένα ακόμη γεγονός καθοριστικής σημασίας, που δεν έχει γίνει ακόμη αντιληπτό σε όλες του τις διαστάσεις, είναι ότι οι βυζαντινές μνήμες, οι οποίες απουσιάζουν τελείως από το έργο των τελευταίων ετών στην Iταλία, εμφανίζονται ξανά στην Iσπανία, “παρεισφρέοντας” σε κάποια από τα βασικά του έργα».
 

Καθημερινή 11/6/06
 

Διαβάστε ακόμη τη μελέτη της Αμαλίας Ηλιάδη φιλολόγου-ιστορικού «Η ζωή και το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου»

Η αξία του έργου του
Ακούγεται πράγματι τετριμμένο το να πεις ότι ο Δ.Θ. είναι ένας από τους 5-10 μεγαλύτερους ζωγράφους όλων των εποχών. Στην εποχή μας το έργο του έχει την καθολική αναγνώριση κοινού και κριτικής και δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για την πρωτοτυπία και τη διαχρονικότητά του. Κανείς πριν και μετά από αυτόν δεν πλησίασε ούτε τόλμησε να μιμηθεί αυτό το υπερκόσμιο ύφος αλλά και την ιδιαίτερη πνευματικότητα και δύναμη των έργων του.

Λίγο μετά το θάνατό του το έργο του είχε πέσει στην αφάνεια και την περιφρόνηση,  εκτός ίσως από τις προσωπογραφίες. Άλλωστε ούτε στην εποχή του γνώρισε την επιτυχία π.χ. του Velasquez (που επηρεάστηκε από τον Θεοτοκόπουλο). Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ακόμη, είχαν συγκεντρωθεί "ιατρικές αποδείξεις" της παράνοιας ή της κακής όρασής του (υποτιθέμενος αστιγματισμός) σύμφωνα με τις οποίες υποτίθεται δικαιολογούνταν το ακατανόητο για τους κλασικιστές και νατουραλιστές ακαδημαϊκούς έργο του. Εν μέρει δικαιολογημένα: ήταν πολύ πρωτοποριακός για την εποχή του, έστω κι αν (κατά τη γνώμη μου) η πνευματική δύναμη της τέχνης του προέρχεται απευθείας από την κληρονομιά του Μεσαίωνα. Πρέπει πιστεύω να παραδεχτούμε πως το θρησκευτικό περιεχόμενο του έργου του είναι απόλυτα συμβατό με την εποχή του, ακόμη και με τις "ιδιαιτερότητες" του μισαλλόδοξου, βίαιου, κοσμικού και ταυτόχρονα μυστικιστικού ισπανικού καθολικισμού. Εκείνο που δυσκολευόντουσαν τότε να αποδεχτούν είναι αυτή η παράξενη οραματιστική τεχνική του, αυτά τα μακρόστενα πρόσωπα με τα μακριά αυτιά, τα λεπτά και παραμορφωμένα άκρα, αυτούς τους στρεβλούς κι απόκοσμους φωτισμούς, τις έτοιμες να εκραγούν συνθέσεις όπου από το κέντρο του πίνακα ξεπετάγονται με ορμή τα πρόσωπα.

 Τώρα βέβαια τα πράγματα είναι πολύ  πιο δύσκολα. Η εποχή μας, εποχή ορθολογισμού και αναίρεσης των πάντων, δε χαρακτηρίζεται από καμιά πνευματικότητα. Είναι όμως πολύ πιο έτοιμη να δεχτεί την υφολογική πρωτοπορία , αυτόν τον ιδιαίτερο μανιερισμό του Δ.Θ. καθώς και τον πρωτοποριακό για την εποχή "ρομαντισμό" του (όταν ρομαντικό καταλήξαμε να εννοούμε καθετί μη ορθολογικό και χρησιμοθηρικό, οτιδήποτε προερχόμενο από τον κόσμο της ψυχής και των συναισθημάτων).

Παρεκκλίνει από την αναγεννησιακή τεχνοτροπία υπό την έννοια ότι δίνει έμφαση στην υποκειμενικότητα του καλλιτέχνη και στην έκφραση. Κινείται ανάμεσα στη βυζαντινή ζωγραφική και στην αναγεννησιακή τεχνοτροπία, το θρησκευτικό μυστικισμό και τα εγκόσμια, την εξαΰλωση και αποπνευμάτωση των λιπόσαρκων μορφών που μοιάζουν με φλόγες, συνήθως ζωγραφισμένες με ψυχρά, αλλόκοτα γαλαζωπά χρώματα που εκφράζουν έντονο θρησκευτικό συναίσθημα. Ο Θεοτοκόπουλος φιλοτέχνησε μια σειρά από μεγαλοπρεπή εικονοστάσια που μεταδίδουν το δέος των μεγάλων πνευματικών γεγονότων με ένα αίσθημα μυστικιστικής έκστασης. Στα μεταγενέστερα έργα του προχώρησε περισσότερο απελευθερώνοντας τις μορφές από τις γήινες δεσμεύσεις. Διακρίθηκε επίσης ως προσωπογράφος κυρίως εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων ή ευγενών. Σχεδίαζε επίσης ολοκληρωμένες συνθέσεις για ιερά εκκλησιών, δουλεύοντας επιπλέον σαν αρχιτέκτονας και γλύπτης. Το έργο του είχε έναν τόσο προσωπικό χαρακτήρα, ώστε η επιρροή που άσκησε ήταν ελάχιστη. Το ενδιαφέρον για την τέχνη του εκδηλώθηκε στο τέλος του 19ου αιώνα και σφραγίστηκε τον 20ο αιώνα με την εξέλιξη του Εξπρεσιονισμού.

Υφολογικά, ο Δ.Θ. έχει δύο βασικούς άξονες επιρροών, που αν τους κατανοήσουμε θα καταλάβουμε καλύτερα και τη δική του τέχνη. Ο ένας είναι, φυσικά, η μεταβυζαντινή ζωγραφική (αγιογραφία) της πολύ σημαντικής Κρητικής Σχολής του 15ου-16ου αι. που κι αυτή με τη σειρά της δέχτηκε πολύ ισχυρές τις επιδράσεις της εκκοσμικευμένης ιταλικής αναγεννησιακής σχολής. Η ζωγραφική του ποτέ δε θα ήταν αυτό που είναι χωρίς τη βυζαντινή παράδοση (αν και προσωπικά δεν μπορώ να εκτιμήσω την αξία της ίδιας της βυζαντινής ζωγραφικής, όντας πολύ εξαϋλωμένη και θρησκευόμενη για να την καταλάβω, αν εξαιρέσω μερικά έργα της Κρητικής Σχολής και του τέλους της μεταβυζαντινής αγιογραφίας).
Ο δεύτερος άξονας είναι η απευθείας επίδραση των Ιταλών αυθεντιών εποχής του, ειδικά των Tiziano, Μιχαήλ-Αγγελου, και κυρίως του Tintoretto. Ομορφιά, προοπτική, χαλάρωση του περιγράμματος, ελευθερία στη σύνθεση, ισχυροί φωτισμοί και φωτοσκιάσεις, όλα αυτά είναι οι -ομολογουμένως τεράστιες- κατακτήσεις της Ιταλικής Αναγεννησιακής Σχολής που πρώτη ξέφυγε από τους περιορισμούς της μεσαιωνικής θρησκευτικής ζωγραφικής.

Τέλος, να μη ξεχνάμε την επίδραση του περιβάλλοντος (δηλαδή του θρησκευτικού και πολιτιστικού κέντρου της Ισπανίας που ήταν τότε το Τολέδο) στην τέχνη του Δ.Θ. Δηλαδή στην καλύτερη περίοδο της παραγωγής του. Οι ίδιοι οι Ισπανοί δεν έχασαν την ευκαιρία να την υπερτονίσουν ενώ οι Ελληνες να τη μειώσουν υπέρ της βυζαντινής (άρα ελληνικής, για όσους έχουν κατανοήσει τη συνέχεια της βυζαντινής τέχνης με αυτή του ύστερου αρχαίου κόσμου) επίδρασης.

Δείτε ακόμη: Έκθεση El Greco στο Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης

Επιστροφή σε ομάδες Αναγέννησης

<----- Αρχική