Αρχική

Το μυστήριο της Τζιοκόντα

Το 1519, τη χρονιά του θανάτου του, ο Λεονάρντο δίνει το διάσημο πορτρέτο στον νέο του προστάτη, τον Φραγκίσκο Α´. Αυτή είναι η μόνη βέβαιη πληροφορία που έχουμε. Η υπόλοιπη ιστορία του πίνακα είναι μια σειρά από υποθέσεις και, παρ' όλο που ξέρουμε περίπου τη χρονολογία που ζωγραφίστηκε, η ταυτότητα του μοντέλου παραμένει άγνωστη.

Ο Ιταλός Βασάρι, ο πρώτος βιογράφος του Ντα Βίντσι, αναφέρει ότι «του ανατέθηκε από τον Φραντσέσκο ντελ Τζιοκόντο το πορτρέτο της γυναίκας του, Μόνα Λίζα». Ο πλούσιος αυτός Φλωρεντινός είχε παντρευτεί τη Λίζα Τζεραρντίνι το 1495 και ο Λεονάρντο γνώριζε το ζευγάρι, καθώς υπήρξαν γείτονες στη γειτονιά της Σάντα Μαρία Νοβέλα. Τότε όμως γιατί δεν έδωσε τον πίνακα στο ζευγάρι προτού να φύγει εξόριστος για τη Γαλλία; Ολα αυτά τα ερωτήματα έκαναν την Τζιοκόντα ένα από τα μεγαλύτερα αινίγματα της ιστορίας της ζωγραφικής. Κανένας πίνακας δεν έχει προκαλέσει τόσα βλέμματα, τέτοιο θαυμασμό, τόσες περιγραφές και υμνητικά σχόλια, κανένας πίνακας δεν αντιγράφηκε και αναπαράχθηκε τόσες φορές ώστε να γίνει ο διασημότερος στον κόσμο. Είναι ο μοναδικός πίνακας που έγινε μύθος.

Το μυστικό του μοντέλου
της Veronique Prat

Πεντακόσια χρόνια μετά τη δημιουργία του πιο διάσημου πίνακα της δυτικής τέχνης, μια νέα έρευνα υποστηρίζει ότι το μοντέλο του Λεονάρντο ντα Βίντσι ήταν έγκυος, και μάλιστα αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο έγινε το πορτρέτο

Εκτός όμως από το μυστήριο που κρύβεται πίσω από το χαμόγελο της Μόνα Λίζα, η ταυτότητα του μοντέλου είναι ένας ακόμη γρίφος που προσπάθησαν να λύσουν εκατοντάδες ερευνητές σε ολόκληρο τον κόσμο.

Υστερα από αιώνες αβεβαιότητας, ένα πρόσφατο εύρημα του Κρατικού Αρχείου του Μιλάνου έριξε περισσότερο φως στην υπόθεση. Πρόκειται για ένα επικυρωμένο αντίγραφο της διαθήκης του Σαλάι, γνωστού και ως «διαβολάκου», ενός ανθρώπου που συντρόφευε το Λεονάρντο σε ολόκληρη τη ζωή του και ο οποίος δολοφονήθηκε το 1525. Στα υπάρχοντά του, που καταγράφονται στο έγγραφο, συμπεριλαμβάνεται και ένας πίνακας η αξία του οποίου υπολογιζόταν τότε στις 505 λίρες, μια ολόκληρη περιουσία για εκείνη την εποχή. Προφανώς πρόκειται για έναν πίνακα που έδωσε στον Σαλάι ο ίδιος ο καλλιτέχνης.

Η πηγή της ζωής

Ο περιβόητος πίνακας ονομάζεται «La Gioconda», που σημαίνει «Η χαμογελαστή», αλλά είναι και ένα λογοπαίγνιο με το όνομα της Λίζα Τζεραρντίνι, της τρίτης γυναίκας του Φραντσέσκο ντελ Τζιοκόντο, ενός πλούσιου εμπόρου που γνωριζόταν προσωπικά με τον καλλιτέχνη. Το πορτρέτο πάντως της Μόνα Λίζα είναι διαφορετικό από τα άλλα της εποχής του. Στη Φλωρεντία του 16ου αιώνα τα πορτρέτα δεν ήταν απεικονίσεις χαρακτήρων, αλλά μάλλον εμβλήματα του πλούτου και της κοινωνικής θέσης. Το φόρεμα της Τζιοκόντας όμως είναι κλασικό και λιτό, ενώ παρ' όλο που είναι παντρεμένη, δεν φοράει κοσμήματα, ούτε καν βέρα. Τα λυτά της μαλλιά θα μπορούσαν να θεωρηθούν ένδειξη χαλαρών ηθών, ενώ το βλέμμα της, που κοιτάζει θαρραλέα μπροστά αντί να χαμηλώνει από σεμνοτυφία, είναι ένα ακόμη ζήτημα που προβληματίζει τους ειδικούς.

Και το μυστήριο γίνεται εντονότερο όταν μαθαίνουμε ότι ο Λεονάρντο δεν παρέδωσε ποτέ τον πίνακα, αλλά συνέχισε να τον δουλεύει για αρκετά χρόνια και τον κράτησε ως την ημέρα που πέθανε, στις 2 Μαΐου του 1519. Σύμφωνα με τη Ρόνα Γκόφεν, καθηγήτρια ιστορίας της τέχνης στο Πανεπιστήμιο Ράτγκερς, παρ' όλο που ο πίνακας ξεκίνησε ως πορτρέτο, αργότερα ο σκοπός του άλλαξε. «Εγινε κάτι εντελώς διαφορετικό. Εγινε ένα καθαρά προσωπικό θέμα για τον Λεονάρντο, κάτι που εξέλισσε με τα χρόνια μόνο για τον εαυτό του».

Αν όμως η Μόνα Λίζα δεν είναι πορτρέτο, τότε τι είναι; Ισως περισσότερο από κάθε άλλον, ο Λεονάρντο συνέδεε τη δημιουργία με τις επιστημονικές του παρατηρήσεις. Την περίοδο λοιπόν που ζωγράφιζε την Τζιοκόντα κατά τη διάρκεια τις ημέρας, περνούσε τις νύχτες στο νοσοκομείο Σάντα Μαρία Νουόβα της Φλωρεντίας, ανατέμνοντας πτώματα. Και η φιλοδοξία του ήταν να ανακαλύψει την ίδια την πηγή της ζωής.

Σύμφωνα με τον καθηγητή Μάρτιν Κεμπ, που θεωρείται ένας από τους καλύτερους γνώστες της δουλειάς του Ντα Βίντσι στον κόσμο, υπάρχει στενή σχέση ανάμεσα στη Μόνα Λίζα και ένα σχέδιο της ανατομίας του γυναικείου σώματος που ονομάζεται «Η Μεγάλη Κυρία» και βρίσκεται στη Βασιλική Συλλογή των Γουίνδσορ. Υποστηρίζει μάλιστα ότι το σχέδιο είναι μια «ακτινογραφία» της Μόνα Λίζα. «Αν σκεφθεί κανείς ότι ο Λεονάρντο είδε αυτήν την εικόνα μέσα στο σώμα της, τότε ξαφνικά συνειδητοποιεί ότι έτσι το αντιλαμβανόταν. Πίστευε ότι έτσι πραγματικά πλησίαζε το μυστήριο της ζωής, την κυκλική φύση της γέννησης, της ωρίμανσης και του θανάτου».

Μελετώντας την ανατομία του ανθρωπίνου σώματος, ο Λεονάρντο ζωγράφισε για πρώτη φορά την εικόνα του εμβρύου μέσα στη μήτρα. Μάλιστα αμφισβήτησε την τότε επικρατούσα αντίληψη ότι μόνο οι άντρες ήταν υπεύθυνοι για τη σύλληψη ενός παιδιού. Παρατήρησε ότι ο ρόλος της γυναίκας ήταν πολύ πιο πολύπλοκος και μυστηριώδης από αυτόν του άνδρα και διαπίστωσε ότι ο γυναικείος «σπόρος» συνέβαλλε εξίσου στη διαμόρφωση του εμβρύου.

Σύμφωνα με τον Σέργουιν Νιούλαντ, καθηγητή χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ και ειδικό στα ανατομικά σχέδια του Ντα Βίντσι, η Τζιοκόντα συμβολίζει τον γυναικείο ρόλο στην τεκνογονία και μάλιστα είναι προφανές στον πίνακα ότι είναι έγκυος. «Υποτίθεται ότι είναι μια νέα γυναίκα περίπου είκοσι χρόνων. Αν κοιτάξεις τα χέρια της, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα δάχτυλά της είναι πρησμένα. Κρατάει τα χέρια της πάνω στην κοιλιά της με τον συγκεκριμένο τρόπο που βλέπουμε συνήθως στις γυναίκες με προχωρημένη εγκυμοσύνη».

Τι ήταν όμως αυτό που έκανε τον Λεονάρντο να δει στο πρόσωπο του μοντέλου του το σύμβολο της μητρότητας και της γονιμότητας; Η δημιουργία της Μόνα Λίζα τοποθετείται μεταξύ του 1502 και του 1503, ενώ τα πρόσφατα ανακαλυφθέντα αρχεία βαπτίσεων της πόλης μαρτυρούν πως η Λίζα ντελ Τζιοκόντα γέννησε το δεύτερο παιδί της τον Δεκέμβριο του 1502. Οπως εξηγεί ο Μάρτιν Κεμπ, «η δημιουργία του πορτρέτου πυροδοτήθηκε από ένα σημαντικό γεγονός. Ισως να είναι κοινότοπο, αλλά πιθανώς ο πίνακας έγινε για να εορτασθεί η εγκυμοσύνη της. Μου φαίνεται πολύ πιθανό το να βρίσκεται η Μόνα Λίζα σε ενδιαφέρουσα».

Η «Κοιλάδα της Κόλασης»

Εκτός όμως από το ζήτημα του γυναικείου ρόλου στη δημιουργία, υπάρχει και άλλος ένας παράγοντας στην ιστορία της Τζιοκόντας, ο οποίος μάλιστα συχνά παραβλέπεται. Πρόκειται για το τοπίο στο βάθος του πίνακα. Αν και πολλοί υποθέτουν ότι είναι προϊόν της φαντασίας του καλλιτέχνη, όλο και περισσότερα στοιχεία συντείνουν στο ότι πρόκειται για την κοιλάδα του Αρνο όπου μεγάλωσε ο Λεονάρντο. Η γέφυρα στα δεξιά της Μόνα Λίζα μοιάζει πολύ με τη γέφυρα Μπουριάνο στον ποταμό Αρνο, κοντά στο Αρέτζο. Και λίγο πιο πάνω, υπάρχει στο τοπίο μια εξαιρετική ομοιότητα με την «Κοιλάδα της Κόλασης», όπως την αποκαλούσαν οι ντόπιοι, μια κοιλάδα με τεράστιους μυτερούς βράχους που υψώνονται στον αέρα.

Τι κρύβεται όμως πίσω από αυτό; Σύμφωνα με τον γεωλόγο, δρα Τσέρι Λιούις, η Μόνα Λίζα συνδέεται με τη θεωρία του Λεονάρντο για τη Δημιουργία, η οποία αμφισβητούσε τη βιβλική Γένεση, και παρουσιάζει μια εικόνα του πώς θα ήταν κάποτε η κοιλάδα του Αρνο. Οι δύο μεγάλες λίμνες και το ποτάμι που διατρέχει την κοιλάδα, όλα αυτά ταιριάζουν με την πεποίθηση του Λεονάρντο ότι τα τοπία που βλέπουμε σήμερα έχουν σχηματιστεί με τη δύναμη του νερού. Δεν είναι τυχαίο μάλιστα ότι πολλοί τον θεωρούν πατέρα της γεωλογίας ως σύγχρονης επιστήμης.



ΤΟ ΒΗΜΑ , 26-04-2003 Κωδικός άρθρου: B13848C081







 

<----- Αρχική

Δραστηριότητες Λεονάρντο Βιογραφικά  Το μυστήριο της Gioconda Τα ταξίδια του έργου Δείτε το έργο