|
Επειδή
πότε πότε ξεκαλωδιωνόμαστε...
Ο
βιβλιοπόντικας προτείνει
Οι Tρεις Iεράρχες ήταν... πέντε
Mια «μαγική
εικόνα» συνδέει την αρχαιοελληνική δόξα με τη χριστιανική πίστη
«ΟI TPEIΣ IEPAPXEΣ ΔEN EINAI MΟNΟ TPEIΣ KAI ΔEN EINAI ΠANTA ΟI IΔIΟI». MIA
EMBPIΘHΣ MEΛETH ΓIA TH ΣYΓKPΟTHΣH ENΟΣ «EΘNIKΟY ΣYNAΞAPIΟY». TΟ AΦHΓHMA TΟY
EΛΛHNΟXPIΣTIANIKΟY ΠΟΛITIΣMΟY EXEI BAΘIEΣ PIZEΣ KAI ΠEPIΠETEIΩΔH BIΟ. KAΠΟIΟI
ΠATEPEΣ ΞHΛΩNΟNTAI XΩPIΣ ΠΟΛΛA ΠΟΛΛA AΠΟ THN IEPAPXIKH TPIANΔPIA. TEΛIKA: ΟI
TPEIΣ IEPAPXEΣ HTAN... ΠENTE. ANAMEΣA TΟYΣ KAI MIA ΓYNAIKA.
 H
Ιστορία είναι, ανάμεσα στα άλλα, αφήγηση. Και οι ιστορικοί που τη γράφουν είναι
οι υποψιασμένοι αναγνώστες αυτής της αφήγησης, που κατασκευάζεται από τους
παλαιότερους - ή και τους συγχρόνους τους - ιστορικούς. Ένα ιστορικό συμβάν,
όπως ένα παλίμψηστο κείμενο, ταξιδεύει στον χρόνο. Αλλάζει νοήματα ή φορτώνεται
με καινούργια. Νοήματα που ταιριάζουν καλύτερα με νέες συγκυρίες και πολιτικές
διεργασίες. Το ιστορικό συμβάν σέρνει αυτοκόλλητες πάνω του τις συμπαραδηλώσεις
του. Μπορεί το ιστορικό γεγονός να είναι παλιό, παμπάλαιο. Όμως ο εορτασμός του,
η επέτειος και τελετή που συνοδεύει τη γιορτή, το φρεσκάρουν ιδεολογικά:
μετουσιώνουν το παρελθοντικό συμβάν σε «μόνιμο ιστορικό ενεστώτα».
Οι «τρεις μέγιστοι φωστήρες της τρισηλίου θεότητος» γιορτάζουν την 30ή
Ιανουαρίου. Σχολεία και Πανεπιστήμια αργούν, πανηγυρικοί λόγοι εκφωνούνται. Από
πότε εκκινεί η παράδοση της σύνδεσης των Τριών Ιεραρχών με την εκπαίδευση και η
ομώνυμη αργία; Πώς «διαβάζει» κανείς τις γιορτές και τα σύμβολα; Τι
συμπαραδηλώσεις σέρνει πίσω της μια γιορτή; Πώς κατασκευάζεται στο νεώτερο
ελληνικό κράτος το αφήγημα του «ελληνοχριστιανικού πολιτισμού»;
Στη μελέτη της Έφης Γαζή ανιχνεύεται, παρουσιάζεται και ερμηνεύεται ο βίος των
Τριών Ιεραρχών της Ορθόδοξης χριστιανικής Εκκλησίας. Όχι η ζωή που έζησαν, αλλά
ένας δεύτερος βίος που ζουν ως σήμερα, σε έναν διαρκή και φορτισμένο ιδεολογικά
ιστορικό ενεστώτα. Οι Τρεις Ιεράρχες αποδεικνύονται ευπροσάρμοστα σύμβολα που
συνδέουν την αρχαιοελληνική δόξα με τη χριστιανική πίστη σε ένα ιδεολογικό
μάγμα.
Με τις λέξεις της καρφωμένες σε δημοσιευμένες και ανέκδοτες πηγές, αλλά και στη
σχετική βιβλιογραφία, με εύληπτη και πρόσφορη οικειοποίηση της σημειολογικής
ορολογίας του Μπαρτ, η ιστορικός ανασκάπτει τη μετακίνηση της χριστιανικής
τριανδρίας από το εκκλησιαστικό στο εθνικό πλαίσιο και την ανάδειξή της σε ένα
από τα ισχυρότερα και πλέον διάσημα σύμβολα του «ελληνοχριστιανικου πολιτισμού».
Οι πανηγυρικοί λόγοι που εκφωνήθηκαν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, κυριότατα μέσα
στον 19ο αιώνα κατά την προσπάθεια καθιέρωσης της συγκεκριμένης γιορτής,
αντικρύζονται με τα πατερικά κείμενα και τις ιστορικές πηγές του 4ου και του
11ου αιώνα. Καθώς τα παραπάνω κείμενα συνομιλούν, αποκαλύπτονται. Παρουσιάζουν,
με τον πιο έκτυπο τρόπο, τη διαδικασία εθνικοποίησης μιας εκκλησιαστικής
παράδοσης. Παράλληλα αναδεικνύουν και την ανάποδη διαδικασία, αυτή της
εκκλησιαστικοποίησης της εθνικής παράδοσης. «Τελικά οι Τρεις Ιεράρχες θυμίζουν
"μαγικές εικόνες". Κάθε φορά που τις κοιτάζεις, αλλάζουν μορφή», παρατηρεί στον
επίλογό της η συντάκτρια του τόμου.
Οι Τρεις Ιεράρχες δεν ήταν πάντα τρεις και δεν ήταν πάντα οι ίδιοι. Ο Βασίλειος
ο Μέγας, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος δεν αποτελούσαν
εξαρχής την πασίγνωστη τριανδρία. Και οι τρεις, βέβαια, ανήκαν στην κατηγορία
των λογίων ιεραρχών του 4ου αιώνα. Είχαν μελετήσει την αρχαία ελληνική
γραμματεία: κατείχαν τα λαμπερά τερτίπια και τις πειθαναγκαστικές δυνατότητες
της αρχαιοελληνικής ρητορικής. Γνώριζαν την αρχαιοελληνική φιλοσοφία. H
πολύπλευρη μόρφωση των Ιεραρχών συμπληρωνόταν από ευρύ φιλανθρωπικό έργο. Οι
χριστιανοί οπαδοί τους οδηγήθηκαν σε φιλολογικές και θεολογικές έριδες,
αναζητώντας τον σπουδαιότερο από τους τρεις, κατά τον 11ο αιώνα.
MAKPINA H ΝΕΩΤΕΡΗ
H φεμινιστική έκπληξη
 Το
σχήμα των Τριών Ιεραρχών δεν καθιερώθηκε αμέσως. Ανάμεσά τους εμφανίζεται
ορισμένες φορές ο Νικόλαος Μύρων. Οι Τρεις Καππαδόκες Πατέρες απαντούν επίσης
στον ακόλουθο αγιογραφικό και κειμενογραφικό συνδυασμό: Μέγας Βασίλειος,
Γρηγόριος Ναζιανζηνός και Γρηγόριος Νύσσης. Όμως ο Γρηγόριος Νύσσης, ο «φιλοσοφικότερος
των Πατέρων», απαλείφεται από το τελικό σχήμα. «Οι αμφιβολίες για την προσήλωσή
του στη δογματική καθαρότητα στέρησαν από τον Γρηγόριο Νύσσης το δικαίωμα
υποψηφιότητας έστω για ένα από τα γνωστότερα σχήματα αγίων στην ορθόδοξη
χριστιανοσύνη», σημειώνει η ιστορικός στο κεφάλαιο όπου συζητείται η τύχη του
Γρηγορίου Νύσσης στην τριανδρία. Στο ίδιο κεφάλαιο απαντά και η φεμινιστική
έκπληξη: η Μακρίνα η Νεώτερη θεωρείται από πολλούς μελετητές ως η Τέταρτη
Καππαδόκισσα. Υπήρξε σκιώδης αλλά σημαντική μορφή στις δογματικές συζητήσεις του
4ου αιώνα. άτεγκτα χριστιανικά χέρια την εκπαραθύρωσαν από την αγιογραφημένη
παρέα.
Εκκαθαρίσεις
Κάποιος ασεβής θα είχε να παρατηρήσει πως όλες αυτές οι ευλογημένες εκκαθαρίσεις
του ιεραρχικού σχήματος θυμίζουν τις σταλινικές εκκαθαρίσεις φωτογραφιών και
ντοκουμέντων, από τις οποίες ξηλώνονται όσοι δεν κομποζάρουν με τη βολική
ιδεολογία και την άγρια πράξη του δυσώνυμου ηγέτη. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και
στην ιεραρχική τριανδρία: λόγια πρόσωπα αγίων πατέρων και αγίων μητέρων
πηγαινοέρχονται, ώσπου η εικόνα παγιώνεται με τα ονόματα που υπηρετούν καλύτερα
το σχήμα του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού. Μεταφυσική, ηθική και λογική
συντίθενται σε μονοθεϊστικό αξίωμα. Ο χριστιανισμός «εκφιλοσοφείται».
Ίσως θυμάστε το γνωστό ανέκδοτο: «Οι τέσσερις ευαγγελιστές ήταν τρεις. Οι εξής
δύο: Λουκάς». H Έφη Γαζή, με στιβαρό αφηγηματικό λόγο, που ενσωματώνει τις
παραπομπές στα κείμενα και χρησιμοποιεί την ορολογία κολλώντας την πάνω στα
πράγματα, αποδεικνύει πως γιορτές και πανηγύρια δεν είναι ποτέ αθώα. Κουβαλούν
την ιδεολογία τους και, μουλωχτά, την επιβάλλουν.
ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ KAI ΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΛΟΓΗΣΗ
* «Οι Τρεις Ιεράρχες είναι μια ιστορία του 4ου, του 11ου, του 19ου, του 20ού
αιώνα και αναδεικνύουν επίμονα ότι ιστορικός χρόνος και συμβατική περιοδολόγηση,
με ό,τι αυτή συνεπάγεται για την ιστορική γνώση, είναι δύο κατηγορίες που με
κανέναν τρόπο δεν ταυτίζονται...»
* «Οι "Τρεις Ιεράρχες", επομένως, δεν είναι μόνο τρεις και δεν είναι πάντα οι
ίδιοι. Είναι διαφορετικοί κάθε φορά οι "τρεις μέγιστοι φωστήρες της τρισηλίου
θεότητος", και στην πρωτεϊκή υλικότητα αυτών των "μαγικών εικόνων"
υποστασιοποιούνται οι πολιτικές, ιδεολογικές και πολιτισμικές διαδικασίες που
τους πλαισιώνουν».
ΤΑ ΝΕΑ , 31-01-2004 , Σελ.: P27
Κωδικός άρθρου: A17854P271
ID:401104
<-----
Βιβλιοπόντιξ
<-----
Αρχική
|
